سیستم تامین آب‌رسانی تاسیسات بهداشتی ساختمان را می‌توان به دو بخش قبل و بعد از کنتور آب تقسیم کرد. بخش قبل از کنتور، به انشعاب‌گیری از سیستم لوله کشی شهری و بخش بعد از کنتور، به سیستم لوله کشی داخل ساختمان مربوط می‌شود. در این بخش، به معرفی ساختار این دو سیستم می‌پردازیم.
انشعاب گیری تاسیسات بهداشتی ساختمان از خدمات شهری چگونه است؟
به قسمتی از لوله کشی آب که بین لوله اصلی کوچه یا خیابان و کنتور ساختمان کشیده می‌شود، انشعاب از لوله اصلی می‌گویند. انشعاب از لوله اصلی، تاثیر بسزایی بر روی بهداشت لوله کشی عمومی دارد. از این‌رو، نصب و اجرای آن باید با رعایت کامل دستورالعمل‌های سازمان آب انجام شود. تصویر زیر، روش انشعاب‌گیری از لوله اصلی شبکه لوله کشی آب شهری به لوله کشی داخل ساختمان را نمایش می‌دهد.
اجزای انشعاب‌گیری از لوله اصلی مطابق با تصویر بالا عبارت هستند از:
- لوله اصلی آب شهری
- شیر انشعاب: شیری که بر روی لوله اصلی آب شهر کار گذاشته می‌شود. این شیر به منظور قطع جریان آب ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- لوله انشعاب: لوله‌ای از جنس PVC فشار قوی، پلی‌اتیلن و یا مس با قطر حداکثر یک سوم لوله اصلی آب شهر است که شیر انشعاب را به شیر پیاده‌رو و کنتور آب متصل می‌کند. حداقل قطر این لوله برای مصرف یک خانوار برابر 20 میلی‌متر و برای مصرف چند خانوار برابر 25 میلی‌متر در نظر گرفته می‌شود.
- شیر پیاده رو: شیری مقابل ساختمان و به فاصله حداقل 50 سانتی‌متر از دیوار روی لوله انشعاب است. هنگام انجام تعمیرات اساسی ساختمان یا قطع آب مشترک می‌توان از این شیر استفاده کرد.
- کنتور آب: دستگاهی برای اندازه‌گیری میزان مصرف و جلوگیری از مصرف بی‌رویه آب است. این دستگاه معمولا در داخل ساختمان یا حیاط در نزدیکی در ورودی نصب می‌شود.
- شیر فلکه قطع و وصل: این شیر در جعبه کنتور و پیش از آن نصب می‌شود. شیر فلکه معمولا به منظور قطع آب در هنگام سرویس و تعمیرات داخل ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- شیر یک طرفه یا شیر خودکار: این شیر در جعبه کنتور و بعد از آن قرار دارد. وجود شیر شیر یک طرفه از بازگشت آب درون ساختمان و آلودگی احتمالی سیستم لوله کشی شهری جلوگیری می‌کند.
اجرای لوله‌های انشعاب معمولا در عمق کافی از زمین صورت می‌گیرد تا از یخ‌زدگی آب درون آن‌ها در شرایط جوی سرد جلوگیری شود.
لوله کشی تاسیسات بهداشتی ساختمان چگونه است؟
لوله کشی تاسیسات بهداشتی داخل ساختمان پس از کنتور آب شروع می‌شود. شبکه لوله کشی داخل ساختمان به ارتفاع، تعداد واحدهای هر طبقه و کاربری ساختمان (مسکونی، تجاری، اداری و غیره) بستگی دارد. از این‌رو، ادامه مسیر لوله کشی با توجه به پارامترهای مختلف می‌تواند بسیار متنوع باشد. با این وجود، آب معمولا توسط یک انشعاب اصلی از پایین‌ترین قسمت شبکه لوله کشی به شیر تخلیه و سپس به لوله تقسیم‌کننده وارد می‌شود. پس از ورود آب به لوله تقسیم‌کننده، تهیه انشعاب‌های مناسب برای تاسیسات آب گرم مصرفی و تاسیسات آب سرد مصرفی انجام می‌گیرد.
در صورت استفاده از تجهیزات دیگر نظیر دستگاه سختی گیر در سیستم حرارت مرکزی و تهویه مطبوع، انشعاب‌های دیگری برای آن‌ها در نظر گرفته می‌شود. نصب شیر سرشیلنگی برای برداشت آب در موتورخانه نیز از اقدامات مناسب در هنگام اجرای تاسیسات بهداشتی ساختمان است. در ساختمان‌های چند طبقه، از یک یا چند مسیر برای بالا رفتن لوله‌ها و شیر قطع و وصل دستی در ابتدای هر مسیر استفاده می‌شود. در صورت وجود چند واحد در هر طبقه، نصب شیرهای قطع و وصل برای تمام لوله‌های انشعاب نیز انجام می‌گیرد. تصویر زیر، نمونه‌ای از نحوه توزیع آب در یک ساختمان دو طبقه همراه با زیرزمین را نمایش می‌دهد.
لوله برگشت آب گرم چه کاربردی دارد؟
در تصویر بالا، لوله دیگری با عنوان لوله برگشت آب گرم وجود دارد. این لوله، از بالاترین طبقه گرفته شده و طی مسیری به محل ورود آب سرد به مخزن آب گرم وصل می‌شود. وظیفه لوله بازگشت آب گرم، گردش دائمی آب بین محل مصرف و منبع آب گرم، کاهش فاصله زمانی دسترسی به آب گرم و جلوگیری از هدر رفتن آب است.
رایز چیست؟
«رایزر» (Riser)، لوله‌ای مقاوم است که آب را در شبکه لوله کشی به سمت بالا هدایت می‌کند.
لوله کشی آب گرم در تاسیسات بهداشتی ساختمان
بسیاری از ساختمان‌ها در کنار سیستم لوله کشی آب سرد از سیستم لوله کشی آب گرم نیز استفاده می‌کنند. در واقع، مطابق مبحث شانزدهم مقررات ملی ساختمان، ویرایش سوم 1391، بند 16-4-8-1، در هر ساختمان یا ملکی که محل سکونت یا اقامت انسان باشد، تمام لوازم بهداشتی مورد استفاده برای حمام، شستشو، پخت و پز، تمیزکاری، رخت‌شویی و نگهداری ساختمان باید علاوه بر آب سرد از آب گرم مصرفی نیز تغذیه شوند. برای ساختمان‌های غیر مسکونی، این الزام به لوازم بهداشتی مخصوص شستشو و حمام محدود می‌شود.
دما و فشار کار برای لوله کشی آب گرم، معمولا با توجه به لوازم بهداشتی متصل به سیستم تعیین می‌شود. به طور کلی، دمای آب گرم نباید از 60 درجه سلسیوس بیشتر و حداقل فشار آن نباید از 10 بار کمتر باشد. جدول زیر، حداکثر دمای لوازم بهداشتی مختلف را نمایش می‌دهد.
| لوازم بهداشتی | حداکثر دما بر حسب درجه سلسیوس |
| وان | 49 |
| دوش | 43 |
| دستشویی | 43 |
| سینک آشپزخانه | 60 |
اجزای سیستم لوله کشی آب گرم کدام هستند؟
سیستم لوله کشی آب گرم نیز مانند دیگر سیستم‌ها از اجزای اصلی نظیر لوله، فیتینگ و شیر تشکیل می‌شود. علاوه بر این موارد، لوله برگشت، عایق و آب گرم‌کن، از اجزای مختص به این سیستم‌ها هستند. در بخش‌های قبلی، دلیل استفاده از لوله برگشت آب گرم را توضیح دادیم. دلیل استفاده از عایق کاری لوله‌های آب گرم، کاهش اتلاف انرژی است. ضخامت عایق لوله آب گرم معمولا بین 15 تا 40 میلی‌متر با توجه به پارامترهایی نظیر دمای طراحی (حداکثر 60 درجه سلسیوس)، دمای محیط (معمولا 24 درجه سلسیوس)، قابلیت هدایت گرمایی (حدود 0.034 وات بر متر کلوین) و قطر اسمی لوله تغییر می‌کند.
نکته: اتصال لوله آب گرم به لوازم بهداشتی باید به شیر سمت چپ باشد.
آب‌گرم کن، قلب سیستم توزیع آب گرم در تاسیسات بهداشتی ساختمان است. به طور کلی، آب تاسیسات بهداشتی ساختمان توسط آب‌گرم‌کن‌های مستقیم یا غیر مستقیم تهیه می‌شود:
- آبگرمکن مستقیم: تماس مستقیم آب با سطح حرارتی گرم شده
- شعله حاصل از احتراق
- گرم‌کن برقی
- انرژی خورشیدی
- آبگرمکن غیر مستقیم: تماس با سیال واسط (آب یا بخار)
- نفت‌سوز
- گازسوز
- برقی
- خورشیدی
بند 16-4-8-6 مبحث شانزدهم (1391)، به الزامات نصب آبگرمکن اختصاص دارد. در ادامه، به خلاصه‌ای از مشخصات مورد انتظار از آبگرمکن در تاسیسات بهداشتی ساختمان اشاره می‌کنیم:
- ظرفیت ذخیره: 75 لیتر برای هر واحد مسکونی یک خوابه، 110 دیگر برای دو خوابه و 150 لیتر برای سه خوابه
- حداکثر فشار مجاز: 1035 کیلوپاسکال
حداکثر اتلاف انرژی مجاز: 47 وات بر متر مربع در حداکثر دمای 18 درجه سلسیوس - دمای تخلیه شیر اطمینان دما: 99 درجه سلسیوس
- فشار تخلیه شیر اطمینان فشار: 1035 کیلوپاسکال
حفاظت آب آشامیدنی در تاسیسات بهداشتی ساختمان چگونه انجام می‌شود؟
حفاظت آب آشامیدنی، یکی از نکات بسیار مهم در طراحی، نصب و نگهداری تاسیسات بهداشتی ساختمان است که عدم رعایت مقررات مربوط به آن می‌تواند منجر به شیوع بیماری‌های واگیردار و به خطر افتادن سلامت افراد در سطح خانگی و یا شهری شود. اهمیت این مسئله به قدری زیاد است که تمام استانداردهای ملی و بین‌المللی به آن اشاره می‌کنند. مطابق با مبحث شانزدهم مقررات ملی ساختمان، ویرایش سوم 1391، بند 16-4-7، لوله کشی توزیع آب آشامیدنی در ساختمان یا ملک باید به گونه‌ای باشد که از آلوده شدن آن با ورود یا نفوذ مستقیم یا غیر مستقیم هرگونه آب غیر آشامیدنی و دیگر مایعات، مواد جامد یا گازی جلوگیری شود. در صورت اجرای سیستم لوله کشی آب یا دیگر مایعات غیر آشامیدنی به همراه سیستم لوله کشی آب آشامیدنی، استفاده از رنگ یا برچسب فلزی جداگانه برای هر سیستم به منظور تشخیص آسان آن‌ها از یکدیگر ضروری خواهد بود.
علاوه بر کلیات حفاظت آب آشامیدنی، قوانینی راجع به اتصال مستقیم سیستم‌های مختلف به یکدیگر وجود دارد. مطابق با مبحث شانزدهم، اتصال مستقیم لوله‌کشی‌های زیر با یکدیگر مجاز نیست:
- آب آشامیدنی با آب غیر آشامیدنی (مگر در صورت نصب لوازم جلوگیری از برگشت جریان)
- توزیع آب سرد با آب گرم (مگر در صورت نصب لوازم جلوگیری از برگشت جریان)
- آب آشامیدنی شهری با آب آشامیدنی خصوصی
- آب آشامیدنی با فاضلاب و آب باران
لوازم جلوگیری از برگشت جریان چه هستند؟
یکی از روش‌های حفاظت از آب آشامیدنی و جلوگیری از ترکیب آب سیستم‌های لوله کشی مختلف، استفاده از لوازم برگشت جریان است. از پرکاربردترین لوازم مورد استفاده برای این منظور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فاصله هوایی
- شیر یک طرفه
- فنردار با نشیمن آب بند
- دوتایی
- اطمینان
- خلا شکن
- اتمسفریک
- فشاری (فنردار)
جدول زیر، کاربرد روش‌های بالا در حالت‌های مختلف را نمایش می‌دهد.
| روش جلوگیری از برگشت جریان | درجه آلودگی | کاربرد |
| فاصله هوایی | ظاهری – غیر بهداشتی | فشار معکوس – مکش سیفونی |
| نصب شیر اطمینان اختلاف فشار بین دو شیر یک طرفه | ظاهری – غیر بهداشتی | فشار معکوس – مکش سیفونی |
| نصب شیر یک طرفه دوتایی | ظاهری | فشار معکوس – مکش سیفونی |
| نصب شیر یک طرفه دوتایی با شیر تخلیه بین آن‌ها | ظاهری | فشار معکوس – مکش سیفونی |
| نصب خلا شکن اتمسفریک | ظاهری – غیر بهداشتی | فقط مکش سیفونی |
| نصب خلا شکن فشاری | ظاهری – غیر بهداشتی | فقط مکش سیفونی |
| نصب خلا شکن برای شیر سرشلنگی | ظاهری – غیر بهداشتی | فشار معکوس – مکش سیفونی |
نکته: به منظور آشنایی بیشتر با مقررات حفاظت آب آشامیدنی در تاسیسات بهداشتی ساختمان به مبحث شانزدهم مراجعه کنید.